Pançatantra
Sözlü edebiyat geleneğinin bir parçası olan masallar her kültürde önemli bir yere sahiptir. Edebiyatın en önemli kollarından biri olan masallar büyük ölçüde geçmişe ve dönemine ait kültürün izlerini taşır. Dünya edebiyatında masal türündeki ilk eser Hint edebiyatındaki “Pançatantra”dır. Hint masal edebiyatının kaynağı olan Pançatantra sadece doğunun değil, batının da halk hikayelerini büyük ölçüde etkiler. Bu yazımızda Pançatantra hakkında bilgi vereceğiz.
Pañçatantra / Panchatantra / Pançatantra
Pançatantra beş eser (kitap) anlamına gelen önemli bir masal koleksiyonudur. Eserin mevcut edebi biçimini MS 4.-6. yüzyıllarda oluştuğu düşünülür. Pançatantra’nın yazarı kesin olarak bilinmemekle birlikte eser Hint geleneğine göre kral Amaraşakti’nin üç oğlunu (Bahuşakti, Ugraşakti, Anantşakti) eğitmesini istediği din adamı Vişṇu Şarma tarafından yaklaşık MÖ 200’lerde kaleme alınır. Ancak metnin MS 1000’lerden önceye ait Sanskṛt dilindeki hiçbir versiyonu günümüze ulaşmamıştır.
Pançatantra, Pers kralı I. Hüsrev’in (512-579) emriyle Bürzûye (Borzuya) tarafından Pehlevice’ye çevrilir. Ancak hem onun çalıştığı Sanskṛt metin hem de çevirisi daha sonra kaybolmuştur. Pehlevice çevrisi kaybolmadan önce eser İbn Mukaffa olarak bilinen Abu Muhammed Abd Allah Ruzbah Ibn Dādūhī (Ö. 759) tarafından “Kelîle ve Dimne” ismiyle Arapçaya tercüme edilir. Rudaki (858-940/41) Hint masallarından oluşan “Kelîle ve Dimne”yi yeni Farsça ile yeniden düzenler.
Daha sonra Pançatantra 10. veya 11.yüzyılda Arapça’dan Süryanice’ye, 1080’de Yunancaya, 1121’de modern Farsça’ya, 1250’de İbranice’ye, 1252’de İspanyolca’ya, 1480’de Latince’ye, 1483’te Almanca’ya ve 1552’de İtalyanca’ya ve 1600’lerde Türkçe’ye çevrilir. Hint masal klasiği ve masal edebiyatının köşe taşlarından olan bu eşsiz eser 2020 yılında Hindolog H. Derya Can tarafından dilimize kazandırılmıştır.
Pançatantra’nın İçeriği
Yukarıda belirtildiği gibi Hint geleneğine göre Pançatantra’nın yazarının din adamı Vişṇu Şarman olduğu kabul edilir. Çünkü metin güneydeki kral Amaraşakti’nin üç aptal ve aylak oğlunu eğitebilecek bir bilgin keşfetmek istemesi hikayesiyle başlar. Sonunda kral prenslere altı ay içinde onları ahlak bilimi bilgisinde diğerlerinden üstün kılmaya yetecek kadar öğretmeyi taahhüt eden bir brāhmaṇ Vişṇu Şarman’ı bulur. Vişṇu Şarman Pançatantra’yı kaleme alır ve eserini genç prenslere okur. Böylece o, usulüne uygun olarak kralın amacı gerçekleştirir. Bu hikâye göz önüne alındığında Pançatantra kralın oğullarına davranış ve siyaset ilkeleri (nīti) konusunda talimat vermek için bir el kitabı, bir tür “Prenslerin Aynası” olarak tasarlanır.
Pançatantra pratik hayata ve dünyaya ait bilgiler vermeyi amaçlayan ahlaki bir masal koleksiyonudur. Bu masallar dizisi gerçek hayata özellikle devlet ve yönetim sanatında nasıl başarılı olunacağına dair faydalı tavsiyeler vermeyi amaçlar. Bu pragmatik tavsiyeler dikkati ve kişisel ilgiyi başarının anahtarı olarak teşvik eder.
Kitap, her türlü insan eylemini hayvanlar alemine aktaran tuhaf bir mizahi olaylarla doludur. Hayvanlar kendilerini Vedaları incelemeye ve dini ayinlerin uygulanmasına adarlar. Tanrılar, azizler ve kahramanlar hakkında tartışmalara girerken veya ince etik kurallarla ilgili görüş alışverişinde bulunurken aniden vahşi hayvansı doğalarını ortaya çıkarırlar. Bu tür hikâyerle yazar bol ironi ve hicivle diğerleri arasında brāhmaṇların ikiyüzlülüğü ve açgözlülüğü, en çeşitli insan kusurları, saray mensuplarının merak uyandıran karakterini ve kadınların sadakatsizliğini göstermeye çalışır.
Eser çok basit ve ikna edici üslupla ahlaktan felsefeye dinden siyasete kadar çeşitli konulara ışık tutar. Ayrıca hikâyelerle hayatın çeşitli sorunlarına basit bir dille çözümler getirmeye çalışır. Pançatantra’nın yazarı akıcı ve sürükleyici bir üslup kullanmakla birlikte Rāmāyana, Mahābhārata’daki ve diğer metinlerdeki öğütleri ve ahlaki öğretileri belirterek kendi düşüncelerini destekler.
Nesir ve nazım şeklinde kaleme alınan Pançatantra insan doğasını yansıtan kuş, balık, yılan gibi çeşitli hayvan temsilleri ile anlatılan hikayeleriyle doludur. Toplam seksen dört hikâye içeren Pançatantra bir hikâyeden diğer bir hikâyeye bazen başka bir hikâyeye götürür.
Pançatantra’nın Bölümleri
Eserin adından anlaşılacağı üzere Pançatantra beş kitaptan oluşur. Her bir kitap bir çerçeve hikâye üzerinden çeşitli anlatılar içerir. Birinci kitap mitra bhedadır. Arkadaşlar arasındaki farklılıkları konu alır. Bu kitap eserin en büyük bölümüdür. Mitra bhedanın ana hikâyesi aslan tarafından korunan ve bakanların muhalefetine rağmen onunla dostluk kurmuş olan aslan Pingala ve öküz Sancivaka arasındaki bağı koparmak için kötü bir çakalın hazırladığı komplo ile ilgilidir. Bu ana çerçeve hikâye üzerinden otuz hikâye anlatılır.
İkinci kitap arkadaşlığın önemine ve arkadaşlık kurmanın avantajına dikkat çeken mitra lābhadır. Bu bölümde arkadaşlıkların, takım çalışmasının ve ittifakların önemi vurgulanır. On hikâyeden oluşan mitra lābhanın çerçeve hikâyesi hayatı ve klanı üzerindeki tehlikeyi arkadaşının yardımıyla başarılı bir şekilde atlatan papağan kral Çitragriva masalıdır.
Üçüncü kitap Kākolūkiyamdır. Bu kısımda savaş ve barış konusu ele alınır. Hayvan karakterler aracılığıyla çok daha üstün bir rakibin ordusunu etkisiz hale getirmek için stratejik bir araç olan zekâ savaşı hakkında bir öğüt verilir. Bir fikir savaşının bir kılıç savaşından daha güçlü bir güç olduğuna vurgu yapılır. Baykuşların mağaralarını yakan kargaların hikâyesi çerçevesinde on sekiz hikâye anlatılır.
Dördüncü kitap labdhapranāşamdır. İnsan hayatına dair kayıplar ve kazançlar ele alınır. Bölüm bir maymun ve timsah hikayesi etrafında şekillenir ve on üç hikâye içerir. Labdhapranāşam ilk üç kitaptan farklıdır. Zira önceki kitaplarda yapılması tavsiye edilen tutum ve davranış sunarken ve olumlu etik davranış örnekleri üzerine durulurken bu kitapta sonuçları olumsuz olan örnekler sunulur. Örnekler kaçınılması, dikkat edilmesi gereken eylemlere vurgu yapar.
Beşinci kitap aparīkşitakāraṃdır ve on iki hikâyeden oluşur. Dördüncü kitap gibi olumsuz veya kötü bir şekilde sonuçlanan masallar anlatılır. Okuyucunun düşünmesi, kaçınması ve dikkat etmesi için örnekler ve eylemler sunmakla birlikte gerçekleri öğren, sabırlı ol, acele etme, sonra pişman olma, gibi konularla ilgili örnek hikâyelere yer verilir. Bu bölümü diğer bölümlerden ayıran özelliği ise karakterlerin insanlardan oluşmasıdır.
Önerilen Kitap
Korhan Kaya, İmge Kitapevi, Ankara 2016.
Vishnu Sharman, Pançatantra, çev. H. Derya Can, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020.